Samotność utożsamiana jest z brakiem relacji międzyludzkich lub ze znacznym ich ograniczeniem. Jednym z kluczowych czynników pomyślnego starzenia się jest podtrzymywanie więzi z innymi, a także angażowanie się w ukierunkowane na innych efektywne działania. Okres starości jako proces inwolucji całego organizmu jest ściśle związany ze zjawiskiem „wielochorobowości”, upośledzającym biologiczne funkcjo­nowanie chorych, w konsekwencji doprowadzając do niesprawności, pogorszenia jakości życia oraz powstawania zmian zachowania w sferze psychospołecznej. Osoby starsze narażone są na pojawienie się poczucia samotności i osamotnienia. Samotność prawie zawsze prowadzi do marginalizacji lub wykluczenia osób starszych, które jej doświadczają. Osoby takie nie utrzymują kontaktów ze swoim bliskim lub dalszym otoczeniem z powodu świa­domego wyboru lub (częściej) z powodu braku takiej możliwości. Odnotowuje się, że bolesne uczucie samotności dotyczy 40% społeczeństwa, a także 56% osób zamieszkujących domy opieki. W procesie starzenia się istotną rolę odgrywa środowisko i styl życia, a także czynniki psychospołeczne, czyli tzw. sfera oddziaływań zewnętrznych. Bardzo ważne jest zatem wprowadzenie form aktywizacji zwalczających przyczyny samotności, otwierając drogę do realizacji procesu pomyślnego starzenia. Geriatria 2015; 9: 243-249.

Starość jako prognoza samotności

Zgodnie z teorią wycofywania się osoby starsze powoli usuwają się z życia społecznego oraz dotych­czasowo pełnionych ról społecznych. Jest to proces zmierzający do ustąpienia miejsca nowym, młodszym jednostkom poprzez zmniejszanie swojej aktywności. Izolacja, redukcja ról społecznych zwiększa ryzyko pojawienia się samotności. Takie zachowanie prowadzi do powolnej utraty kontaktu z innymi ze względu na przekonanie o byciu nieodpowiednim, niepasującym elementem społeczeństwa. Inne spostrzeżenie przed­stawia teoria wymiany. Ukazuje ona, że wraz z wiekiem następuje zmniejszanie się wartości posiadanych zasobów, w tym zdrowia. Skutkuje to ograniczeniem uczestnictwa osób starszych (chorych, niesprawnych) w życiu społecznym, a tym samym zaprzestaniem interakcji z otoczeniem. Jest to związane z lękiem wynikającym z braku akceptacji „nowego ja” – osoby niesamodzielnej [1].

Osoby starsze narażone są na pojawienie się poczu­cia samotności i osamotnienia. Uważa się, że człowiek jest w stanie poradzić sobie z trudnymi sytuacjami, jeśli istnieje szansa korzystnych zmian. Proces starzenia się niejako utrudnia realizację tych założeń. Okres starości często definiowany jest jako „kryzy starości”, bądź „okres strat”. Osoba w wieku podeszłym musi stawiać czoło skutkom biologicznych zmian starze­nia zachodzących w organizmie. Zmiany regresyjne powodują ograniczenie zdolności adaptacyjnych, utratę sprawności funkcjonalnej oraz spadek energii i odporności, skutkując wzrostem zachorowalności. Czynniki te predysponują do przyjmowania biernego stylu życia. Osoba starsza musi posiadać dużą wolę do zachowania aktywności. Dane z piśmiennictwa potwierdzają, że osoby starsze wybierają bierny styl życia, co skutkuje zmniejszeniem jego jakości. Takie osoby najboleśniej doświadczają uczucia osamotnienia, nie wykazując woli walki i przezwyciężania problemu, z jakim się zmagają. Bardzo ważne jest zatem wsparcie ze strony społeczeństwa, niosące szansę na perspek­tywę korzystnych zmian [6]

Samotność a pomoc osób trzecich

Dane pochodzące z Narodowego Spisu Powszechnego (2002) oraz Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) wskazują na wzrost liczby osób niepełno­sprawnych wraz z wiekiem, co skutkuje zwiększonym zapotrzebowaniem na pomoc osób o ograniczonej samodzielności. Wyniki badań wskazują, że 30% osób po 60 roku życia oraz 60% osób po 80 roku życia wymaga stałej pomocy. Szacuje się, że zapotrzebowanie na opiekę długoterminową do roku 2030 wzrośnie do 4 mln. Na definicję opieki długoterminowej składa się długotrwała, ciągła i profesjonalna opieka pielę­gnacyjna, rehabilitacyjna, a także farmakologiczna i dietetyczna realizowana zarówno w formie domowej, jak i stacjonarnej. Opieka ta przysługuje osobom nie­samodzielnym, które nie kwalifikują się do leczenia szpitalnego [18,19].

Wyniki badań wskazują na największe zapotrze­bowanie na pomoc w formie usług opiekuńczych. Taka forma pomocy często nie wymaga specjalistycznego przygotowania i angażowania osób zajmujących się tym zawodowo. Najliczniejszą grupę pomagających w tym zakresie stanowi rodzina. Badania PolSenior miały na celu oszacowanie skali potrzeb opiekuńczych osób starszych na podstawie subiektywnej oceny samodzielności. Ograniczenia odczuwało 32,6% osób w wieku 70-79 lat i 54,4% w wieku ponad 80 lat. Poważne ograniczenia w obu kategoriach wiekowych zgłaszało kolejno 6% oraz 14,6% badanych. Pomoc otrzymywało ponad 50% osób starszych w wieku 70-79 lat oraz 62% badanych w wieku ponad 80 lat. Rola rodziny w budowaniu wsparcia, a także udzielenia pomocy osób starszych jest niezwykle istotna. Należy pamiętać, że wielu potrzebujących pozostaje samotna i trwa w sama w swojej niesamodzielności. Wyniki badań przeprowadzonych przez GUS wykazują, że ponad 6% osób powyżej 70 roku życia nie posiada żad­nej osoby bliskiej, która mogłaby udzielić im wsparcia

Samotność a depresja

Skutkiem niesprawności i samotności może być depresja. Osoby starsze narażone są na występowa­nie zespołów depresyjnych, które można zaliczyć do grupy tzw. „wielkich problemów geriatrycznych” ze względu na znaczne zaburzenie funkcjonowania nie tylko w aspekcie psychicznym, ale także fizycznym. Szacuje się, że stany depresyjne występują u 5-30% osób po 65 roku życia. Diagnoza depresji stanowi istotny problem wśród osób starszych. Faleńczyk i wsp. w badaniach dowiedli, że przede wszystkim czynniki psychologiczne i społeczne mają wpływ na rozwój stanów depresyjnych. Wśród tych czynników wymienia się śmierć najbliżej osoby, zakończenie życia zawodowego, pogorszenie statusu materialnego. Osoby dotknięte tym schorzeniem często nie komunikują swojego problemu w trosce o pozostanie neutralnym, bez etykiety – „chory na depresję” [7,20-23].

Człowiek potrzebuje w swoim życiu obecności innych ludzi nie tylko w trudnych sytuacjach i momen­tach bezradności. Bliskość drugiej osoby jest potrzebna dla utrzymania harmonii w aspekcie psychofizycznym. Okres starości jest niejako sumą powstających zmian w każdej sferze życia, które wcześniej nie miały miejsca. Konieczność adaptacji do zmian może być stresogenna, ale także stanowić źródło satysfakcji [6,24].

Mechanizmy powstawania depresji w okresie sta­rości mają swój początek podczas braku perspektyw korzystnych zmian jako skutek kumulacji różnych zdarzeń – wdowieństwo, samotne zamieszkanie, nie­radzenie sobie z czasem wolnym. Człowiek zatraca poczucie kontroli własnego życia, niejako zamyka się w sobie, odczuwa obojętność, smutek, czuje się niepo­trzebny i bezwartościowy. Takie zachowanie można określić jako tzw. koło autodestrukcyjnych myśli i zachowań. Depresja może prowadzić do zachowania, które nie sprzyja interakcji z otoczeniem – społeczeń­stwo unika kontaktu z osobą chorą, przyczyniając się do zwiększenia odczuwania przez nią negatywnych emocji i samotności [6,24].

Najnowsze badania przeprowadzone przez brytyj­skich naukowców pokazują, że istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia depresji jest zaburzenie snu wystę­pujące w młodszym wieku. Zaburzenia snu zostały pozytywnie skorelowane z takimi zmiennymi jak: bycie kobietą, niezamężną/wdową, mieszkającą samodzielnie, stopień niepełnosprawności z występowaniem depresji [25]. Trudności z zasypianiem oraz sen przerywany dotyczą od 10% do 52% w zależności od społeczeństwa, w którym zostały przeprowadzone badania. W większo­ści jednak kształtują się około 30% danej populacji [26]. Benzodiazepiny są przepisywane ogromniej większości ludzi po 65 roku życiu zarówno w przypadku zaburzeń snu oraz już stwierdzonej depresji. Fakt ten zwraca uwagę na ogromny problem, jakim jest objawowe prze­pisywanie leków przed lekarzy rodzinnych. Bezsenność zgłaszana przez pacjentów w starszym wieku powinna być monitorowana, jako możliwy czynnik predysponu­jący do wystąpienia depresji.

Podstawowym deficytem poznawczym w depre­sji jest zaburzenie pamięci bezpośredniej. Można zauważyć dodatkowo pogorszenie się zdolności koncentracji, uczenia się, spada tempo pracy oraz efektywność działania. Osłabienie koncentracji może być wynikiem ukierunkowania zasobów poznawczych uwagi w stronę skupiania się na negatywnych danych, których źródło stanowi ciało i otoczenia. Kolejnym deficytem jest obniżona elastyczność poznawcza, a także powstawanie trudności w funkcjonowaniu wzrokowo-przestrzennym. Osoby, których dotknęła depresja charakteryzują się także obniżoną zdolnością do rozwiązywania problemów, co jest związane z pod­jęciem wysiłku [27].

Brytyjscy badacze starali się znaleźć korelację między występowaniem tych deficytów poznawczych, a depresją. Analizując wyniki badania ELSA (English Longitudinal Study of Ageing) sugerują, że na tę zależność mogą wpływać również inne czynniki takie jak: niska aktywność fizyczna, występowanie stanów zapalnych oraz naczyniowe czynniki ryzyka [28].

W wielu przypadkach stwierdzona depresja powo­duję tylko przepisywanie pacjentom dodatkowych leków. Niewielu chorych dostaje dokładne rekomen­dacje odnośnie możliwości psychoterapii, a jeśli już – niewielu pacjentów z tych porad korzysta. Problem ten jest tak rozpowszechniony na całym świecie, że w Stanach Zjednoczonych podjęto próbę przeprowa­dzenia psychoterapii wśród weteranów wojennych przy użyciu wideokonferencji [29]. Przedstawione wyniki są bardzo obiecujące i trwają dalsze prace nad poszerze­niem spectrum badanych.

Strategie radzenia sobie z samotnością

Okres starości uznawany jest jako umiejętność dokonania wyboru z czego należy stopniowo rezygno­wać, a tym, w czym należy nadal aktywnie uczestni­czyć. Adaptacja do starości to sztuka radzenia sobie z problemami, które przynosi codzienność, dostrzega­nie dobrych stron tego procesu, a także doświadczenie wysokiego poziomu zadowolenia z życia [24,30].

Jedną ze strategii radzenia sobie z samotnością jest zadowolenie z życia, na które składają się takie elementy jak: optymizm, dobre samopoczucie, wypeł­nianie swych obowiązków z przyjemnością, poczucie, że żyje się pełnią życia, zrealizowało się swoje cele oraz pozytywne myśli i uczucia. Zatem jakość życia może być rozpatrywana w wielu aspektach: biologicznym – zdrowie i samopoczucie, społecznym – satysfakcja życiowa, podmiotowym – szczęście, poczucie sensu życia i odkrycie go na nowo [24].

Osoby starsze wykazują różne style życia, które ogólnie można podzielić na bierny/aktywny oraz zależny/niezależny od innych. Osoby starsze często nie chcą rezygnować z dotychczasowych zajęć, być niezależne i kontynuować wyznaczone sobie cele. Takie osoby prowadzą styl „aktywny-zachowawczy”. Dla wielu seniorów rodzina stanowi najważniejszą wartość i centrum zainteresowania (styl „rodzinny”), natomiast w przypadku ciągłego zapotrzebowania na pomoc społeczną jako formę zadośćuczynienia za swój wysiłek mamy do czynienia ze stylem „pasywny-sybaryta”. „Aktywny-sybaryta” z kolei dąży do realizacji wszyst­kich planów, których wcześniej nie udało się spełnić, natomiast człowiek „zagrożony” charakteryzuje się odczuwaniem nieustannego lęku przed samotnością i tym, co przyniesie przyszłość [24].

Szczególnie istotne jest, aby każda osoba star­sza, niezależnie od tego, co robi na emeryturze, była usatysfakcjonowana ze swojego życia, natomiast rolą społeczeństwa jest umożliwienie im tego [24].

Należy odpowiedzieć na pytanie, co zrobić, aby poradzić sobie z samotnością? Przyjmując aktywne strategie, podejmowanie określonych działań przez człowieka pozwoli oderwać się niejako od uczu­cia samotności i osamotnienia. Bardzo ważne jest zachowanie aktywności, która umożliwia realizację wszystkich potrzeb w aspekcie zarówno biologicz­nym, jak i psychospołecznym. Aktywność warunkuje zachowanie ról społecznych, możliwość przebywania w społeczeństwie [24,30].

Okres starości może stanowić nowy, lepszy etap życia, pod warunkiem niezaprzestania realizacji wła­snych marzeń, wyznaczonych celów. Można wyróżnić wiele zachowań ludzi starszych, które pozwalają im w sposób aktywny przejść przez proces starzenia się, zapobiegając uczuciu samotności. Osoby starsze, które na emeryturze zaczynają angażować się w różnego rodzaju sprawy społeczne i polityczne określane są jako typ aktywisty. Mamy do czynienia z seniorami, którzy pomimo przejścia na emeryturę nadal kontynu­ują pracę zawodową (ludzie pracy), bądź każdą wolną chwilę poświęcają na pracę w ogródku (działkowi­cze). Są też osoby przeżywające swoje życie bardziej refleksyjnie – w modlitwie (pobożni), bądź domatorzy, którzy najlepiej czują się we własnym mieszkaniu. Życie osób starszych w dużej mierze wypełnione jest także wnukami, nad którymi chętnie sprawują opiekę i spędzają czas w ich towarzystwie. Nieustająco zmie­niający się styl życia i rozwój technologii spowodował, że osoby starsze coraz chętniej chcą iść z duchem czasu. Część osób co prawda nadal narzeka na stan swojego zdrowia i często korzysta z porad lekarzy specjalistów (kuracjusze), ale coraz więcej seniorów zaczyna dbać o swój wygląd i ciało, korzystając zarówno z usług kosmetycznych, ale także systematycznie ćwicząc, poprawiając kondycję fizyczną. Wolny czas sprzyja także zwiedzaniu ciekawych miejsc – osoby starsze chętnie wybierają nie tylko wycieczki krajowe, ale i zagraniczne (globtroterzy), często w większej grupie osób, ze względu na możliwość przebywania w spo­łeczeństwie i spotkania nowych ludzi (rozrywkowi). Coraz popularniejszą strategią aktywnego radzenia sobie z samotnością i okresem starości jest podejmo­wanie aktywności naukowej i społecznej (wolontariat, klub seniora). Uczestnictwo w kursach czy uczęszcza­nie na Uniwersytet Trzeciego Wieku pozwala pogłębić wiedzę, nauczyć się nowych rzeczy, a także poznać ludzi, wymienić się doświadczeniami i być częścią społeczeństwa [24,30,31].

Aktywność może stanowić istotne źródło satys­fakcji życiowej, podnosząc jakość życia. Pozwala przełamać poczucie lęku i wewnętrzny opór przed brakiem tolerancji ze strony otoczenia, a przede wszyst­kim wzmocnić poczucie własnej wartości i wiarę, że w okresie starości można nadal i w pełni realizować swoje marzenia i pragnienia [30]

Piśmiennictwo

1. Szukalski P. Poczucie samotności i osamotnienia wśród sędziwych seniorów, a ich sytuacja rodzinna. Auxilium Sociale – Wsparcie Społeczne. 2005;2:217-38.

2. Drageset J, Eide G, Furnes B i wsp. Loneliness, loss, and social support among cognitively intact older people with cancer, living in nursing homes – a mixed-methods study. Clin Interv Aging. 2015;10:1529-36.

3. Zalewska-Puchała J, Kostrz M, Majda A i wsp. Poczucie samotności osób starszych. Probl Pielęg 2015;23(2):233-8.

4. Dyczewski L. Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze. Lublin: Redakcja Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; 1994.

5. Zalewska S. Samotność i osamotnienie – sposobność do dialogu z sobą czy autodestrukcji? Pedagogika dialogu. Doświadczenie dialogu w rzeczywistości XXI wieku. 2010;98-110.

6. Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K, Kornatowski K. Starość jako wyzwanie. Gerontol Pol. 2008;16(3):131-6.

7. Dąbrowska P. Samotność osób starszych i sposoby jej przeciwdziałania. Kwartalnik naukowy T.U. Fides et Ratio. 2011;2(6):84-90.

8. Muszalik M, Kędziora-Kornatowska K. Jakość życia przewlekle chorych pacjentów w starszym wieku. Gerontol Pol. 206;14(4):185-189.

9. Kulig A. Ja – Ty – Wspólnota. Samotność jako strategia wykluczania. Zeszyty Naukowe Centrum Badań im. E. Stein – Wobec samotności. 2014;12:237-48.

10. Żurek A. Osoby samotne życiowo jako zjawisko społeczne. RSR. 2003;15:123-36.

11. Grime J, Richardson J, Ong B. Perceptions of joint pain and feeling well in older people who reported being healthy: a qualitative study. Br J Gen Pract. 2010;60:597-603.

12. Kamusińska E, Słopiecka A. Funkcjonowanie społeczne starszych osób niepełnosprawnych na przykładzie pacjentów hospitalizowanych w oddziale rehabilitacji. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu. 2012;18(3):219-24.

13. Toczyńska A, Krajewska-Kułak E, Łukaszuk C. Samoocena wybranych aspektów jakości życia podopiecznych objętych długoterminową opieką stacjonarną. Probl Pielęg. 2012;20(3):369-79.

14. Szatur-Jaworska B. Sytuacja rodzinna i więzi rodzinne ludzi starych i osób na przedpolu starości. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. 2012;3:419-48.

15. Broczek K, Mossakowska M, Szybalska A. Występowanie objawów depresyjnych u osób starszych. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. 2012;4:123-36.

16. Dubas E. Edukacja dorosłych w sytuacji samotności i osamotnienia. Łódź: Wyd. Uniw. Łódzkiego; 2000.

17. Christiansen J, Larsen F, Lasgaard M. Do stress, health behavior, and sleep mediate the association between loneliness and adverse health conditions among older people? Soc Sci Med. 2016;152:80-6.

18. Błędowski P. Potrzeby opiekuńcze osób starszych. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. 2012;3:449-66.

19. Dziechciaż M, Guty E, Wojtowicz A i wsp. Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową wśród osób starszych mieszkańców wsi. Now Lek. 2012;81(1):26-30.

20. Faleńczyk K, Cegła B, Ślusarz R i wsp. Wpływ wybranych czynników socjo-demograficznych na występowanie depresji u osób w wieku podeszłym. W: Leczenie, pielęgnowanie, zarządzanie – wybrane elementy opieki nad pacjentem. Konieczny J, Bartuzi Z (red.). Bydgoszcz: UMK CM; 2006;494-9.

21. Bednorz A, Derejczyk J, Kozub J i wsp. Zastosowanie wideo konsultacji z wykorzystaniem Geriatrycznej Skali Depresji (GDS) do rozpoznawania depresji u osób starszych, jako próba telediagnostyki w geriatrii. Geriatria. 2014;8:141-9.

22. Humańska A, Kędziora-Kornatowska K. Współzależność pomiędzy nasileniem stanów depresyjnych a poczuciem jakości życia u osób starszych. Psychogeriatr Pol. 2009;6(1):15-22.

23. Albiński R, Kleszczewska-Albińska A, Bedyńska S. Geriatryczna Skala Depresji (GDS). Trafność i rzetelność różnych wersji tego narzędzia – przegląd badań. Psychiatr Pol. 2011;XLV(4):555-62.

24. Wasilewska-Ostrowska K. Samotność osób starszych w kontekście zmian demograficznych. Kultura i Edukacja. 2013;4(97):234-44.

25. Livingston G, Blizard B, Mann A. Does sleep disturbance predict depression in elderly people? A study in inner London. Br J Gen Pract. 1993;43(376):445-8.

26. Ford D, Kamerow D. Epidemiologic study of sleep disturbances and psychiatric disorders. An opportunity for prevention. JAMA. 1989;262:1479-84.

27. Talarowska M, Florkowski A, Gałecki P i wsp. Funkcje poznawcze w depresji. Psychiatr Pol. 2009;XLIII;1:31-40.

28. Gallagher D, Kiss A, Lanctot K, Herrmann i wsp. Depressive symptoms and cognitive decline: A longitudinal analysis of potentially modifiable risk factors in community dwelling older adults. J Affect Disord. 2016;190:235-40.

29. Egede L, Acierno R, Knapp RG i wsp. Psychotherapy for depression in older veterans via telemedicine: a randomised, open-label, non-inferiority trial. Lancet. Psychiatry. 2015;2(8):693-701.

30. Sztuka J. Wolontariat jako aktywna forma adaptacji do starości i strategia radzenia sobie z samotnością. Horyzonty Wychowania. 2013;12(23):139-63.

31. Kaczmarczyk M, Trafiałek E. Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie. Gerontol Pol. 2007;15(4):116-8.

32. Bień B. Proces starzenia się człowieka. W: Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A. Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Gdańsk: Via Medica; 2006. str. 42-46.