Deinstytucjonalizacja traktowana jako proces to rozwój całego szeregu form i instrumentów wspierających osoby z chorobą Alzheimera i chorobą Parkinsona oraz osób starszych w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać sami przy wykorzystaniu zasobów własnych i najbliższej rodziny. Nierzadko przy braku stosownych form wsparcia w środowisku jest to wystarczająca przesłanka do umieszczenia osoby w placówce całodobowej i skuteczna bariera uniemożlwiająca powrót do środowiska. Jakość procesu deinstytucjonalizacji będzie określać różnorodność form wsparcia dostępnych w lokalnej społeczności. Dokonując analizy zarówno źródeł prawa, ale również oceniając rodzaje i formy wsparcia pod kątem możliwości ich wykorzystania w opiece nad osobami z chorobą Parkinsona, chorobą Alzheimera czy nad osobami starszymi, to dostępnymi obecnie zasobami jakie można aplikować do modeli i programów deinstytucjonalizacji, będącymi w instrumentarium służb społecznych i służby zdrowia są w Polsce m.in.:
– mieszkania chronione – są one najważniejszą systemową gwarancja dla skutecznego procesu deinstytucjonalizacji. Osoby dotknięte chorobą Alzheimera, chorobą Parkinsona czy osoby starsze, z powodu licznych schorzeń, ograniczeń bez wsparcia w miejscu zamieszkania nie będą mogły funkcjonować w taki sposób, by zapewnić sobie wysoką jakość życia, partycypację społeczną i zagwarantować zaspokojenie kluczowych potrzeb. Deinstytucjonalizacja oznacza bowiem krok w przód jaki jest możliwy do wykonania w ramach systemu wsparcia czy systemu ochrony zdrowia, mający gwarantować skuteczne zabezpieczenie roszczenia każdej osoby do niezależnego życia, gwarantując przy tym pełne poszanowanie jej godności. Mieszkania chronione funkcjonują w Polsce od 1996 roku, zatem można mówić już o ponad 20- letnich doświadczeniach. Forma ta definiowana jest w Ustawie o Pomocy Społecznej, która określa, że mogą być one przyznane osobom, które ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę wymagają wsparcia w funkcjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymagają usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki. Mieszkanie chronione jest formą pomocy społecznej przygotowującą osoby tam przebywające, pod opieką specjalistów, do prowadzenia samodzielnego życia lub zastępującą pobyt w placówce zapewniającej całodobową opiekę. Mieszkanie chronione zapewnia warunki samodzielnego funkcjonowania w środowisku, w integracji ze społecznością lokalną. Mieszkanie chronione może być klasyfikowane jako mieszkanie chronione treningowe lub mieszkanie chronione wspierane. W mieszkaniu chronionym treningowym zapewnia się usługi bytowe oraz naukę, rozwijanie lub utrwalanie samodzielności, sprawności w zakresie samoobsługi, pełnienia ról społecznych w integracji ze społecznością lokalną, w celu umożliwienia prowadzenia samodzielnego życia. Mieszkanie chronione wspierane przeznaczone jest dla osoby niepełnosprawnej, w szczególności osoby niepełnosprawnej fizycznie lub osoby z zaburzeniami psychicznymi osoby w podeszłym wieku lub przewlekle chorej. W mieszkaniu chronionym wspieranym zapewnia się usługi bytowe oraz pomoc w wykonywaniu czynności niezbędnych w życiu codziennym i realizacji kontaktów społecznych, w celu utrzymania lub rozwijania samodzielności osoby na poziomie jej psychofizycznych możliwości. W 2015 roku funkcjonowało w Polsce 660 mieszkań chronionych z liczbą miejsc 2605(2593 korzystających) zaś w roku 2016 były to 703 mieszkania z liczbą miejsc 2922 (2774 korzystających). Od roku 2017 wprowadzono podział mieszkań chronionych na mieszkania chronione treningowe i mieszkania chronione wspierane. W ubiegłym roku było ich łącznie 699. Liczba ta jednak nie daje wystarczającej informacji co do skali objęcia wsparciem w formie mieszkań chronionych osób starszych, osób z chorobą Alzheimera i chorobą Parkinsona, ponieważ obejmuje również osoby z zaburzeniami psychicznymi i osoby usamodzielniane np. po opuszczeniu placówki opiekuńczo – wychowawczej czy resocjalizacyjnej. Dla porównania w Polsce w roku 2015 w 815 domach pomocy społecznej mieszkało 86 502 osób. (odpowiednio w latach 2012, 2013, 2014 i 2015 było to 801, 810, 812 i 815 domów). Jak dotąd nie widać trendu do zmniejszania się ich liczby ani też liczby mieszkańców (odpowiednio: 85 007, 85 329, 86 119 i 86 502 osób). W jednym domu pomocy społecznej zamieszkuje średnio 106 osób, co wyraźnie wskazuje na to, że są one dużymi instytucjami opiekuńczymi. Dla porównania w jednej placówce komercyjnej mieszkają średnio 24 osoby, w rodzinnym domu pomocy – 5, a w mieszkaniu chronionym – 4 osoby. Najwyższa Izba Kontroli w raporcie z kontroli świadczenia pomocy osobom starszym przez gminy i powiaty przeprowadzonej w 2015 r. wskazała, że alternatywne wobec domów pomocy społecznej formy wsparcia są tworzone jedynie w minimalnym zakresie. Dla deinstytucjonalizacji opieki szczególności niepokojący jest słaby rozwój mieszkań chronionych, które dla osób z niepełnosprawnościami i osób starszych powinny stanowić realną alternatywę dla pobytu w placówce wsparcia całodobowego. W 2015 roku 1 na 450 osób w Polsce korzystała z domu pomocy społecznej, lecz tylko 1 na 15 000 osób korzystała z mieszkania chronionego (33 razy mniej niż w przypadku domów pomocy społeczne
– mieszkanie wspomagane – przeznaczone są dla osób, które nie wymagają całodobowej opieki i wsparcia, a jedynie pomocy, którą można świadczyć zależnie od indywidualnych potrzeb w niewielkim wymiarze godzin.
– ośrodki wsparcia – mogą być wykorzystane jako istne uzupełnienie usług mieszkalnictwa wspomaganego. Udział w zajęciach prowadzonych w ośrodku wsparcia aktywizuje osobę do opuszczenia mieszkania, poszerza znacznie zakres jej kontaktów społecznych i uzupełnia wparcie o usługi, które nie są możliwe do prowadzania we własnym mieszkaniu osoby chorej czy starszej, np. zajęcia grupowe. Ośrodki wsparcia są dzienną formą pomocy instytucjonalnej, w ramach której świadczone są różne usługi dostosowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z tej formy pomocy, w tym usługi żywieniowe. Działalność ośrodków wsparcia wspiera rodzinę w sprawowaniu funkcji opiekuńczych nad starszymi i niepełnosprawnymi członkami rodzin, zapobiegając jednocześnie umieszczeniu ich w placówkach wsparcia całodobowego, wspiera także osoby zapobiegając ich wykluczeniu z życia społecznego. Szczególnymi formami ośrodków wsparcia będącymi w zasobach systemu pomocy i integracji społecznej mogą być środowiskowe domy samopomocy świadczące usługi w ramach indywidualnych lub zespołowych treningów samoobsługi i treningów umiejętności społecznych, polegających na nauce, rozwijaniu lub podtrzymywaniu umiejętności w zakresie czynności dnia codziennego i funkcjonowania w życiu społecznym a także kluby samopomocy. Są one wprawdzie systemowo dedykowane w zasadzie dla osób z zaburzeniami psychicznymi jednak stały się obecnie także istotnym elementem wsparcia np. osób z chorobą Alzheimera. Barierą formalną może być bardzo sztywne określenie kto może korzystać z pomocy w instytucjach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Aby uniknąć problemów z kwalifikowanie osób z chorobami neurologicznymi np. z chorobą Alzheimera czy Parkinsona jako pełnoprawnych uczestników zajęć w środowiskowych domach samopomocy czy klubach samopomocy należy dokonać korekty przepisów w tym zakresie. Zarówno choroba Alzheimera i choroba Parkinsona zaliczane są do chorób neurologicznych, zatem sztywne trzymanie się systematyki w istocie ograniczałoby możność korzystania z tego rodzaju placówek przez chorych na chorobę Alzheimera, Parkinsona czy osób starszych nie wykazujących zaburzeń psychicznych. Pomimo to nieprecyzyjna diagnostyka, podobieństwo pewnej grupy objawów powoduje, że osoby np. z choroba Alzheimera trafiają do placówek dla osób zburzeniami psychicznymi, choć nie istnieją tej kwestii oficjalne statystki. Zajęcia aktywizacyjne w środowisku mogą być także prowadzone w dziennych domach pomocy społecznej (dom dziennego pobytu).
Nie istnieje żadna bariera, by osoby zamieszkające mieszkania chronione korzystały także ze wsparcia w placówkach środowiskowych. (w 2016 roku było to 1645 placówek z liczbą miejsc 75100 i liczbą korzystających 119287. Dodatkowo funkcjonowaly 302 dzienne domy pomocy dysponujące 3574 miejscami z których skorzystało 21445 osób). Daje się zauważyć znaczną dynamikę rozwoju dziennych placówek wsparcia – przykładowo w 2017 roku utworzono 35 nowych Dziennych Domów „Senior+ oraz 96 nowych klubów Senior+. (łącznie w ramach programu Senior+ w 2017 roku funkcjonowało 257 Dziennych Domów i Klubów Senior+.
– wynosiła 779, a łączna ilość miejsc 28579, liczna korzystających to 31345. W zakresie wszystkich wskaźników ilościowych: liczba placówek, liczba miejsc, liczba korzystających odnotowuje się stały wzrost w stosunku do lat poprzednich. Rozwojowi sieci ośrodków wsparcia sprzyjały również programy rządowe – obok wspomnianego Senior+ także w ramach programu Za zżyciem tworzone nowe miejsca w środowiskowych domach samopomocy.
– centra usług opiekuńczych – pojawiają się jako typ placówki środowiskowej postulowanej przez środowiska działające na rzecz osób starszych, w tym chorych na chorobę Alzheimera jako forma wsparcia rodziny opiekującej się seniorem. Jak wskazano w dyskusji „inaczej osoba, która zajmuje się osobą zależną, sama staje się osobą zależną – bo nie może pracować, nie ma jak załatwiać swoich spraw, leczyć się itd”. Postuluje się tworzenie lokalnych centrów usług opiekuńczych dziennych i czasowych, organizowanych co najmniej na poziomie powiatu, koncentrujących się na osobach niepełnosprawnych lub osobach starszych. Warto zaznaczyć, że centra usług opiekuńczych były jedna z form, które rozwinęły się w ramach projektów realizowanych w poprzednim okresie programowani ze środków PO KL.
– organizacji opieki krótkookresowej w placówkach świadczących całodobową opiekę (tzw. opieka wytchnieniowa dla krewnych opiekujących się na stałe seniorem).
– usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze – wykonywanie usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania to jeden z fundamentów procesu deinstytucjonalizacji opieki nad osobami z chorobą Alzheimera i chorobą Parkinsona oraz osobami starszymi. Usługi opiekuńcze obejmują pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację oraz w miarę możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 22 września 2005 r. w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych ustaliło następujące rodzaje specjalistycznych usług dostosowanych do szczególnych potrzeb osób wymagających pomocy w formie specjalistycznych usług, wynikających z rodzaju ich schorzenia lub niepełnosprawności, świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym:
1) uczenie i rozwijanie umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia, w tym zwłaszcza:
a) kształtowanie umiejętności zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i umiejętności społecznego funkcjonowania, motywowanie do aktywności, leczenia i rehabilitacji, prowadzenie treningów umiejętności samoobsługi i umiejętności społecznych oraz wspieranie, także w formie asystowania w codziennych czynnościach życiowych, w szczególności takich jak:
– samoobsługa, zwłaszcza wykonywanie czynności gospodarczych i porządkowych, w tym umiejętność utrzymania i prowadzenia domu,
– dbałość o higienę i wygląd,
– utrzymywanie kontaktów z domownikami, rówieśnikami, w miejscu nauki i pracy oraz ze społecznością lokalną,
– wspólne organizowanie i spędzanie czasu wolnego,
– korzystanie z usług różnych instytucji,
b) interwencje i pomoc w życiu w rodzinie, w tym:
– pomoc w radzeniu sobie w sytuacjach kryzysowych – poradnictwo specjalistyczne, interwencje kryzysowe, wsparcie psychologiczne, rozmowy terapeutyczne,
– ułatwienie dostępu do edukacji i kultury,
– doradztwo, koordynacja działań innych służb na rzecz rodziny, której członkiem jest osoba uzyskująca pomoc w formie specjalistycznych usług,
– kształtowanie pozytywnych relacji osoby wspieranej z osobami bliskimi,
– współpraca z rodziną – kształtowanie odpowiednich postaw wobec osoby chorującej, niepełnosprawnej,
c) pomoc w załatwianiu spraw urzędowych, w tym:
– w uzyskaniu świadczeń socjalnych, emerytalno-rentowych,
– w wypełnieniu dokumentów urzędowych,
d) wspieranie i pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, w tym zwłaszcza:
– w szukaniu informacji o pracy, pomoc w znalezieniu zatrudnienia lub alternatywnego zajęcia, w szczególności uczestnictwo w zajęciach warsztatów terapii zajęciowej, zakładach aktywności zawodowej, środowiskowych domach samopomocy, centrach i klubach integracji społecznej, klubach pracy,
– w kompletowaniu dokumentów potrzebnych do zatrudnienia,
– w przygotowaniu do rozmowy z pracodawcą, wspieranie i asystowanie w kontaktach z pracodawcą,
– w rozwiązywaniu problemów psychicznych wynikających z pracy lub jej braku,
e) pomoc w gospodarowaniu pieniędzmi, w tym:
– nauka planowania budżetu, asystowanie przy ponoszeniu wydatków,
– pomoc w uzyskaniu ulg w opłatach,
– zwiększanie umiejętności gospodarowania własnym budżetem oraz usamodzielnianie finansowe;
2) pielęgnacja – jako wspieranie procesu leczenia, w tym:
a) pomoc w dostępie do świadczeń zdrowotnych,
b) uzgadnianie i pilnowanie terminów wizyt lekarskich, badań diagnostycznych,
c) pomoc w wykupywaniu lub zamawianiu leków w aptece,
d) pilnowanie przyjmowania leków oraz obserwowanie ewentualnych skutków ubocznych ich stosowania,
e) w szczególnie uzasadnionych przypadkach zmiana opatrunków, pomoc w użyciu środków pomocniczych i materiałów medycznych, przedmiotów ortopedycznych, a także w utrzymaniu higieny,
f) pomoc w dotarciu do placówek służby zdrowia,
g) pomoc w dotarciu do placówek rehabilitacyjnych;
3) rehabilitacja fizyczna i usprawnianie zaburzonych funkcji organizmu w zakresie nieobjętym przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135, z późn. zm.):
a) zgodnie z zaleceniami lekarskimi lub specjalisty z zakresu rehabilitacji ruchowej lub fizjoterapii,
b) współpraca ze specjalistami w zakresie wspierania psychologiczno-pedagogicznego i edukacyjno-terapeutycznego zmierzającego do wielostronnej aktywizacji osoby korzystającej ze specjalistycznych usług;
4) pomoc mieszkaniowa, w tym:
a) w uzyskaniu mieszkania, negocjowaniu i wnoszeniu opłat,
b) w organizacji drobnych remontów, adaptacji, napraw, likwidacji barier architektonicznych,
c) kształtowanie właściwych relacji osoby uzyskującej pomoc z sąsiadami i gospodarzem domu;
Szeroki zakres usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych, pod warunkiem zabezpieczenia środków finansowych, niezębnych warunków organizacyjnych, w tym kadrowych i odpowiedniego wyposażenia pozwala przez długi okres czasu utrzymywać osobę starszą, także z chorobą Alzheimera i chorobą Parkinsona w środowisku. Organizując system mieszkalnictwa wspomagane bezwzględnie jako standard należy przyjąć zintegrowanie go z system świadczenia usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych. Jest to jeszcze bardziej istotne, gdy osoby będą powracać do środowiska z placówki całodobowej, w której najczęściej miały zapewnione świadczeni usług opiekuńczych.
– teleopieka – to różnego rodzaju rozwiązania techniczne (teleinformatyczne), których zadaniem jest zapewnienie pomocy osobom potrzebującym w ich miejscu zamieszkania. Najczęściej dotyczy to samotnych osób starszych lub niepełnosprawnych. Oczekują oni w głównej mierze poczucia bezpieczeństwa oraz świadomości, że w sytuacjach zagrożenia mogą liczyć na wsparcie. Teleopieka polega na reagowaniu na sytuacje zagrożenia, a w przypadku ich wystąpienia umożliwia wezwanie pomocy lub przekazywanie wiadomości opiekunowi. Teleopieka dostarcza opiekunom narzędzie do skutecznego reagowania na sytuacje alarmowe. Klasyczne rozwiązania teleopieki oparte są o systemy przywoławcze w postaci przycisków, po których uruchomieniu wysyłany jest sygnał SOS. Współczesne urządzenia lokalizacyjne umożliwiają śledzenie miejsca przebywania podopiecznego. Cennym uzupełnieniem są urządzenia diagnostyczne, które dokonują na życzenie pomiarów różnych parametrów medycznych. Nowoczesne systemy teleopieki mogą przekazywać informacje także, gdy osoba jest nieprzytomna lub nie będzie pewna, że chce nacisnąć przycisk lub np. dokonać pomiaru ciśnienia. Teleopieka jest niezwykle przydatnym narzędziem, które mogą mieć zastosowanie także w mieszkaniach chronionych w tym tych dedykowanych osobom z chorobą Alzheimera, Parkinsona czy osób starszych w ogóle. Jest praktyczną alternatywą dla usług świadczonych w instytucjach. Współcześnie następuje intensywny rozwój wykorzystania środków teleinformatycznych i buduje się nie tylko systemy teleopieki, ale również telemedycyny służące do np. do monitoringu samopoczucia czy też do wspierania procesów poznawczych.
– dzienne domy opieki medycznej (projekt pilotażowy Ministerstwa Zdrowia) – Dzienne Domy Opieki Medycznej powstały jako odpowiedź na zdiagnozowaną w dokumentach strategicznych potrzebę deinstytucjonalizacji opieki medycznej, która jest tutaj rozumiana jako przejście od usług świadczonych w formach instytucjonalnych do usług świadczonych na poziomie lokalnych społeczności. 52 projekty pilotażowe dotyczące utworzenia i prowadzenia pierwszych w kraju Dziennych Domów Opieki Medycznej (w skrócie: DDOM), współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020 (PO WER). Zgodnie z zapisami Standardu odbiorcami wsparcia w DDOM są osoby, które na skali poziomu samodzielności (skala Barthel) otrzymały 40-65 punktów, w tym przede wszystkim po 65 roku życia. Zgodnie z przyjętymi założeniami, warunki funkcjonowania DDOM powinny być jak najbardziej zbliżone do domowych. W dziennym domu opieki medycznej powinno przebywać równocześnie od 10 do 15 pacjentów. Czas pobytu pacjenta w dziennym domu opieki powinien zawierać się pomiędzy 30 a 120 dniami roboczymi Przez pierwszy miesiąc pobytu, pacjenci pozostają w domu opieki medycznej przez 5 dni w tygodniu, 8-10 godzin dziennie. Zmniejszenie tego wymiaru czasowego w kolejnych miesiącach uzależnione jest od poprawy stanu zdrowia pacjenta, z zastrzeżeniem, że nie może ono wynieść mniej niż 4 godziny dziennie. Dla każdego z pacjentów tworzony jest indywidualny plan opieki dostosowany do jego potrzeb. DDOM pełnią również funkcję terapeutyczną i edukacyjną. Wyszczególnić można cztery podstawowe cele funkcjonowania DDOM:
– medyczny (poprawę stanu zdrowia osób niesamodzielnych poprzez rehabilitację leczniczą),
– społeczny (zapobieganie problemom wykluczenia społecznego osób niesamodzielnych i wykluczenia lub znacznego ograniczenia możliwości udziału w życiu społeczno-gospodarczym i kulturowym ich opiekunów),
– ekonomiczny (zmniejszenie odsetka osób hospitalizowanych i zmniejszenie obciążenia służby zdrowia; możliwość podjęcia zatrudnienia przez opiekunów / członków rodziny osób starszych i niesamodzielnych – pacjentów DDOM),
– edukacyjny (dla opiekunów osób niesamodzielnych w zakresie sprawowania.
Wśród kategorii świadczeń zdrowotnych, które realizowane są w ramach DDOM znalazły się:
– opieka pielęgniarska (a także edukacja pacjenta z zakresu samoopieki i pielęgnacji), doradztwo w zakresie doboru odpowiednich wyrobów medycznych, usprawnienia ruchowe, stymulacja procesów poznawczych, terapia zajęciowa, działania edukacyjne skierowane do rodziny i opiekunów pacjentów. Pierwszych pacjentów DDOM-y zaczęły przyjmować w lipcu i sierpniu 2016 roku, lecz zdecydowana większość zaczęła ich przyjmować na jesieni 2016. docelowo Dzienne Domy Opieki Medycznej mają stać się świadczeniem gwarantowanym, finansowanym ze środków krajowych.
– dostęp do sprzętu rehabilitacyjnego, pielęgnacyjnego i wspomagającego (np. w formie wypożyczalni) – efektywne wsparcie osób chorych na chorobę Alzheimera, chorobę Parkinsona czy osób starszych jest uzależnione od zaplecza technicznego jakie pozostaje do dyspozycji opiekuna, rehabilitanta czy członków rodziny. Nawet mieszkanie chronione nie jest w stanie zapewnić dostępu do wszystkich wysokospecjalistycznych sprzętów, które mogą znacznie poprawiać sytuację chorego i zapewniać mu wyższy standard życia. Sieć łatwo dostępnych wypożyczalni może stanowić bardzo istotne systemowe wsparcie dla systemu mieszkalnictwa wspomaganego.
– samopomoc/ pomoc sąsiedzka (w tym sąsiedzkie usługi opiekuńcze). – można powiedzieć, że samopomoc jest najstarszą formą organizacji życia społecznego, która ma podłoże we wzajemnej pomocy i współpracy. Samopomoc wynika z instynktu samozachowawczego, ponieważ człowiek będący w trudnej sytuacji życiowej szuka pomocy i szans na przetrwanie. Ponadto samopomoc musi być rozpatrywana w trzech aspektach, takich jak:
– makrosocjologiczny polegający na solidarnym działaniu bez udziału funduszy państwowych np. zbiórka żywności dla ludności głodującej w innym kraju;
– mikrosocjologiczny zachodzi wówczas, gdy członkowie małej grupy niosą pomoc osobą, które znajdują się na zewnątrz grupy np. wspólna pomoc sąsiadów dla innego sąsiada, który znalazł się w kryzysowej sytuacji (pożar domu);
– indywidualny, czyli aktywność jednostki nakierowana na zaspokojenie własnych potrzeb.
Obecnie coraz większe znaczenie odgrywa pomoc sąsiedzka, co poniekąd spowodowane jest rozluźnieniem więzi rodzinnych. Co ciekawe pomoc sąsiedzka może być włączana jako systemowy element wsparcia w jednostkach pomocy społecznej. Wykorzystuje się tu ustawowy zapis, że ośrodek pomocy społecznej organizuje dla osób bezrobotnych, pozbawionych prawa do zasiłku, prace społecznie użyteczne. Pomoc sąsiedzka może być właśnie jedną z takich prac. Przykładem jest np. miasto Bydgoszcz, gdzie z powodzeniem przeprowadzono pilotaż usług pomocy sąsiedzkiej jako formy pracy społecznie użytecznej. Obecnie jest to stała forma wsparcia realizowana w tamtejszym OPS. Pomoc sąsiedzka nie tylko sprzyja zaspokajaniu pilnych potrzeb osób starszych, chorych w tym także na chorobę Alzheimera czy Parkinsona, ale włącza te osoby w sieci kontaktów społecznych w najbliższym środowisku, co ma pierwszoplanowe znaczenie dla procesu deinstytucjonalizacji opieki.
– kształcenie – jest niezwykle istotnym elementem procesu deinstytucjonalizacji. Obejmuje z jednej strony szkolenia dla profesjonalistów na temat deinstytucjonalizacji – które zostały potraktowane jako zalecenie wyrażone w „Opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie długoterminowej opieki społecznej oraz deinstytucjonalizacji”. Zaleca się w niej, by specjaliści w całej Europie byli szkoleni do pracy w usługach świadczonych na poziomie społeczności lokalnych oraz by byli informowani o procesie deinstytucjonalizacji. Z drugiej strony niezwykle ważnym elementem w obszarze szeroko rozumianego kształcenia jest szkolenie i doskonalenie umiejętności w zakresie sprawowania opieki przez opiekunów nieformalnych. Współczesne systemy ochrony socjalnej w coraz większym stopniu wykorzystują zasoby opiekunów nieformalnych. Dla organizacji pozainstytucjonalnej opieki dla osób z chorobą Alzheimera, chorobą Parkinsona czy osób starszych wsparcie opiekunów nieformalnych może być ukierunkowane na stymulację pacjenta do rehabilitacji w warunkach domowych, zachęcenie rodziny/opiekunów do aktywnego udziału w procesie dalszej rehabilitacji, doradztwo w zakresie wprowadzania zmian w przestrzeni domowej, ułatwiających poruszanie się osoby starszej i co równie ważne – monitorowanie stanu zdrowia oraz samopoczucia pacjenta. Tym wymaganiom będzie jednak mogła sprostać osoba, która nabędzie podstawową wiedzę i umiejętności w zakresie sprawowania opieki nad osobami starszymi w tym dotkniętymi chorobami neurologicznymi. Deinstytucjonalizacja wymaga zatem stworzenia możliwości rozwoju kompetencji w zakresie opieki dla opiekunów nieformalnych. W raporcie z badania ewaluacyjnego: Identyfikacja potrzeb i barier w zakresie rozwoju usług społecznych na rzecz osób dotkniętych i zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w kontekście wsparcia w ramach RPO WP 2014-2020 podkreślono, że „Jeśli rodzina wie jak się opiekować, to osoba może dłużej zostać w rodzinie”
– profilaktyka zdrowotna – nie można mówić o profilaktycznych aspektach systemu deinstytucjonalizacji, gdy pomija się aspekty promocji zdrowia. Systemowo znajduje to potwierdzenie w Ustawie z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych. Delegacją do szeroko pojętej profilaktyki jest ustawowe określenie progu starości w artykule 4, który stwierdza, że osoba starsza to ta która ukończyła 60-ty rok życia, a zatem realnym wsparciem staje się kształtowanie zachowań prozdrowotnych, mających na celu jak najdłuższe utrzymanie osoby w pełnej sprawności i dobrym zdrowiu, a jednocześnie mieszacze się w ramach polityki senioralnej. Istnieje zatem systemowa przesłanka do podejmowania intensywnych działań na rzecz profilaktyki zdrowia i tym samym do przesuwania w czasie granicy, gdy osoba będzie wymagać opieki instytucjonalnej.
– konsultacje i poradnictwo specjalistyczne – Poradnictwo specjalistyczne w systemie pomocy społecznej, w szczególności prawne, psychologiczne i rodzinne, jest świadczone osobom i rodzinom, które mają trudności lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych, bez względu na posiadany dochód. Poradnictwo prawne realizuje się przez udzielanie informacji o obowiązujących przepisach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów. Poradnictwo psychologiczne realizuje się przez procesy diagnozowania, profilaktyki i terapii. Poradnictwo rodzinne obejmuje problemy funkcjonowania rodziny, w tym problemy opieki nad osobą niepełnosprawną, a także terapię rodzinną. Rozwój poradnictwa wspiera zarówno osoby starsze, w tym chore na choroby neurologiczne jak i ich rodziny i opiekunów. Doradca stabilizuje osobę w środowisku, wskazując możliwe instrumenty i procedury wsparcia, pomagając rozwiązywać sytuacje konfliktowe.
– obowiązkowe wizyty domowe – np. pielęgniarki środowiskowej, fizjoterapeuty – pozwalają na podejmowanie wczesnej interwencji lub są kontynuacja lecenia i rehabilitacji. Warto zaznaczyć ze jest to jedna z rekomendacji po zakończonym pilotażu wdrażania dziennych domów opieki medycznej. Standardem jest także utrzymywanie stałego kontaktu telefonicznego z osobą, która wróciła już do swojego mieszkania. Należy zdecydowanie rozważyć zasadność wykorzystania tych instrumentów jako elementu uzupełniającego ofertę mieszania wspomaganego.
– wsparcie środowiskowe osób starszych w obszarze opieki zdrowotnej – jest wykonywana w ramach usług medycznych: podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej. Pielęgniarka rodzinna- rozpoznaje warunki, potrzeby zdrowotne i problemy pielęgnacyjne podopiecznych, planuje i realizuje opiekę pielęgnacyjną, współrealizuje świadczenia diagnostyczne, lecznicze i rehabilitacyjne, a także prowadzi edukację zdrowotną, promocję zdrowia i profilaktykę chorób.
– opracowanie zintegrowanego modelu transportu – uwzgledniającego potrzeby osób starszych w tym z chorobą Alzheimera i Parkinsona. Badania związane z funkcjonowaniem dziennych placówek wsparcia np. badania wykonane podczas wdrażania dziennych domów opieki medycznej potwierdziły, że koszty transportu są najbardziej kosztotwórczą pozycją w budżecie placówek wsparcia dziennego.
– wdrażanie instrumentów polityki społecznej sprzyjających procesowi deinstytucjonalizacji – w tym zakresie Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny uznał wagę takich rozwiązań jak: urlop opiekuńczy, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, oraz przyznanie ubezpieczenia nieformalnym opiekunom. Za ważne traktuje się także nadanie profesjonalnego charakteru pracy domowej, która ma strategiczne znaczenie dla równości zawodowej, ponieważ pracę tę wykonują głównie kobiety, i to kobiety potrzebują usług dla osób starszych i pomocy w zajmowaniu się domem, by osiągnąć równość z mężczyznami w karierze zawodowej. Usługi te przynoszą korzyści zarówno poszczególnym osobom, jak i całemu społeczeństwu. Dzięki nim powstają nowe miejsca pracy, zaspokojone zostają potrzeby starzejącego się społeczeństwa oraz umożliwia się godzenie życia zawodowego z osobistym. Usługi te zwiększają też jakość życia i są korzystne dla włączenia społecznego, a także sprzyjają opiece domowej nad osobami starszymi. Jednym z warunków decydujących o powodzeniu deinstytucjonalizacji staje się uznawanie i wspieranie opieki nieformalnej i rodzinnej. Należy zadbać o to, by polityka godzenia życia zawodowego z rodzinnym oraz odpowiedzialność za sprawowanie opieki oparte były na powszechnej równości, a nieformalne obowiązki opiekuńcze dzielone równo i sprawiedliwie.
– wolontariat – źródłem pojęcia wolontariusz jest łacińskie słowo volontarius znaczące: dobrowolny, chętny. Dobrowolność w działaniu to działanie spontaniczne, nie obliczone na doraźne zyski i profity. Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie definiuje wolontariusza jako osobę fizyczną, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie. W art. 42 wskazano że, wolontariusze mogą w wykonywać, świadczenia na rzecz: organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego, organów administracji publicznej, jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy, podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej. Powyższy katalog w zasadzie jest enumeratywnym wskazaniem podmiotów będących zaangażowanych w proces deinstytucjonalizacji w tym także odnoszący się do osób starszych, osób z chorobami neurologiczni. W opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie długoterminowej opieki społecznej oraz deinstytucjonalizacji uznano kluczową rolę odgrywaną przez wolontariuszy w świadczeniu formalnej i nieformalnej opieki, która wymaga odpowiedniego wsparcia. W tym kontekście należy również z duża satysfakcjia rozwj w Polsce wolontariatu senioralnego.
– system dostarczania posiłków osobom niemogącym samodzielnie ich przygotować – może stanowić ważne uzupełnienie oferty mieszkalnictwa wspomaganego dla osób z chorobami neurologicznym w tym z chorobą Alzheimera i chorobą Parkinsona a także osób starszych. Jest to jedna usług, która winna spełniać zalecenia dotyczące deinstytucjonalizacji opieki w zakresie powszechnego dostępu, także jeżeli chodzi o cenę. Zalecono bowiem w przypadku świadczenia opieki w domu, że należy zapewnić konieczny rozwój profesjonalnych usług po przystępnych cenach. Usługi na poziomie społeczności powinny być zapewniane na szczeblu lokalnym oraz mają być przystępne pod względem ceny i dostępne dla wszystkich.
– opieka psychologicznej dla bliskich osoby starszej.
– lokalne usługi ułatwiające społeczną aktywizację osób starszych – zapewniają łatwiejszy dostęp do instytucji upowszechniania kultury, edukacji, rekreacji i wypoczynku a także udział w roli konsumenta na rynku handlu i usług, zwłaszcza w odniesieniu do szybko rozwijającego się obszaru „srebrnej ekonomii”. W tym zakresie lokalne społeczności tworzą dedykowane dla seniorów oferty np. karta seniora.