Zacznijmy od przypomnienia, czym jest otępienie (inaczej demencja). Jest to zespół różnorodnych objawów związanych z istotnym pogorszeniem funkcjonowania umysłowego i ewidentnym upośledzeniem radzenia sobie w życiu codziennym, które wynikają z uszkodzenia mózgu. Jest to stan przewlekły, a z reguły także postępujący. Oznacza to, że u osoby, która dotychczas funkcjonowała prawidłowo w różnych sferach życia, pojawiają się (nagle lub stopniowo) zaburzenia funkcji poznawczych (m.in. pamięciowych, językowych, uwagowych, wykonawczych, wzrokowo-przestrzennych), niekiedy także zaburzenia w zakresie emocji i zachowania oraz staje się ona niezdolna do samodzielnego wykonywania dotychczasowych (nawet podstawowych) obowiązków.
Przyczyn otępienia jest niezwykle wiele – każdy czynnik, który doprowadzi do odpowiednio poważnego uszkodzenia mózgu zaowocuje obserwowanymi u chorego deficytami poznawczymi, zaburzeniami zachowania i emocji czy życiową nieporadnością. Możliwe jest otępienie polietiologiczne, gdy u jednej osoby daje się stwierdzić więcej niż jedną prawdopodobną przyczynę uszkodzenia mózgu (np. połączenie choroby Alzheimera i naczyniowego uszkodzenia mózgu). W każdym przypadku zauważenia niepokojących objawów należy przeprowadzić diagnostykę różnicową (zmierzającą do ustalenia, co dokładnie jest powodem obserwowanych zaburzeń). Prawidłowa diagnoza pozwala wykluczyć potencjalnie odwracalne przyczyny pogorszenia funkcjonowania umysłowego (o których wspomnę później), zaplanować optymalne postępowanie terapeutyczne oraz przewidywać dalszy przebieg choroby, co jest szczególnie ważne z perspektywy opiekunów pacjenta, którzy mogą się jakkolwiek przygotować na to, co prawdopodobnie czeka ich w procesie przyszłej opieki (np. na inne trudności napotkać mogą opiekunowie osoby z otępieniem w przebiegu choroby Alzheimera, na inne osoby z otępieniem w przebiegu choroby Parkinsona, a jeszcze inne osoby ze zwyrodnieniem czołowo-skroniowym).
Zacznijmy od przyczyn otępień tzw. pierwotnie zwyrodnieniowych, czyli takich, które wynikają z choroby atakującej i niszczącej przede wszystkim właśnie mózg. Wymienić tu można przede wszystkim chorobę Alzheimera (najczęstsza przyczyna zespołów otępiennych wieku senioralnego) oraz jej stosunkowo rzadko spotykany wariant zanik tylnokorowy (PCA – posterior cortical atrophy). Inne to m.in.: zwyrodnienia czołowo-skroniowe (FTLD – frontotemporal lobar degeneration), otępienie z ciałami Lewy’ego (DLB – Dementia with Lewy Bodies), otępienie w przebiegu choroby Parkinsona (PDD – Parkinson’s Disease Dementia), otępienie w przebiegu choroby Huntingtona (HD – Huntington’s Disease), zwyrodnienie korowo-podstawne (CBD – corticobasal degeneration) czy postępujące porażenie nadjądrowe (PSP – progressive supranuclear palsy). Ta lista chorób oczywiście nie wyczerpuje tematu, ale są to przykłady najczęstszych przyczyn otępienia pierwotnie zwyrodnieniowego.
Teraz zajmijmy się przykładami przyczyn wtórnego zwyrodnienia mózgu – są to takie choroby i “stany”, które nie zaczynają się w mózgu – mózg nie był ich “głównym celem”, ale niejako “przy okazji”, wtórnie, również został uszkodzony. I tutaj najliczniej reprezentowaną grupą są otępienia naczyniopochodne (druga co do częstości przyczyna otępień po chorobie Alzheimera). Otępienia te wynikają, najogólniej rzecz ujmując, z niewydolności krążenia mózgowego, kiedy to różne części mózgu obumierają z powodu niedostatecznego zaopatrzenia w tlen i składniki odżywcze. Dzieje się tak np. w przypadku udarów niedokrwiennych lub krwotocznych, nieopanowanego nadciśnienia tętniczego i miażdżycy czy nagłego zatrzymania krążenia. Można powiedzieć, że uszkodzenie mózgu jest w takim przypadku powikłaniem niewydolności układu sercowo-krążeniowego. Do wtórnego uszkodzenia mózgu dochodzi też na skutek niewydolności innych narządów i układów, np. wątroby (tzw. encefalopatia wątrobowa), nerek czy układu oddechowego.
Co jeszcze może spowodować uszkodzenie mózgu skutkujące otępieniem? Niestety mamy wiele możliwości:
1) niektóre guzy ośrodkowego układu nerwowego (pierwotne i przerzutowe),
2) czynniki zakaźne, np. skutki nieleczonego zakażenia HIV, choroba Creutzfelda-Jakoba czy jedno z późnych powikłań odry – podostre stwardniające zapalenie mózgu;
3) zatrucia substancjami toksycznymi, np. wieloletni alkoholizm (zwłaszcza w połączeniu z niedożywieniem),
4) zaburzenia metaboliczne i witaminowo-elektrolitowe, w przebiegu np. hiponatremii, zaniedbanej cukrzycy czy wyniszczenia związanego z zaburzeniami odżywiania (szczególnie groźne są niedobory witamin z grupy)
5) niedotlenienia wynikające np. z podtopienia czy zatrucia czadem,
6) urazy czaszkowo-mózgowe (częsta przyczyna szczególnie u młodych dorosłych) doznane np. w wypadkach komunikacyjnych, upadkach z wysokości, podczas pracy lub uprawiania sportu.
Tak naprawdę powodem otępienia może stać się wszystko, co spowoduje u dorosłej osoby wystarczająco poważne uszkodzenie mózgu.
Pragnę wspomnieć także o potencjalnie odwracalnych przyczynach pogorszenia funkcjonowania umysłowego. Należą tu np.
+ niektóre guzy mózgu, po których resekcji, chory ma szansę na powrót do wcześniejszego poziomu funkcjonowania;
+ wodogłowie normotensyjne, pojawiające się zwykle ok. 5.-6. dekady życia i objawiające się m.in. narastającym upośledzeniem funkcji umysłowych, zaburzeniami chodu i nietrzymaniem moczu – po założeniu odpowiedniej zastawki odprowadzającej nadmiar płynu mózgowo-rdzeniowego, który “uciskał” mózg, można liczyć na przynajmniej częściowe wycofanie się objawów przypominających otępienie;
+ niedobory wodno-elektrolitowe, np. częsty w populacji niedobór witaminy B12 (w razie zauważenia łagodnych trudności poznawczych warto zbadać poziom tej witaminy i skonsultować z lekarzem zasadność jej suplementacji) czy nagminny stan lekkiego odwodnienia, na który bardzo wrażliwe są osoby starsze;
+ zaburzenia metaboliczne i endokrynologiczne, np. zaniedbana cukrzyca lub nieleczona niedoczynność tarczycy;
+ przewlekłe krwiaki podtwardówkowe występujące np. po upadku z nawet stosunkowo lekkim urazem głowy – grupą ryzyka są osoby przyjmujące preparaty zmniejszające krzepliwość krwi (warto zwrócić uwagę na każdy upadek seniora!);
+ zaburzenia depresyjne – wpływają negatywnie na funkcjonowanie poznawcze u osób w każdym wieku, natomiast u seniorów różnicowanie depresji i otępienia bywa nie lada wyzwaniem.
Bardzo ważne, by mieć świadomość istnienia powyższych czynników, ponieważ ich wczesna diagnostyka niekiedy pozwala na zastosowanie leczenia przyczynowego i zatrzymanie lub cofnięcie obserwowanych objawów zaburzeń poznawczych. Dopiero po ich wykluczeniu możemy kierować się w stronę rozpoznania “prawdziwego” (nieodwracalnego) zespołu otępiennego.
Psycholog, Agnieszka Stąpor